Małże (Bivalvia) to mięczaki zasiedlające środowiska wodne. Większość jest zwierzętami morskimi, niektóre można spotkać w wodach słodkich. Małże z naszych wód dzielą się na trzy rodziny: Unionidae, Dreissenidae oraz Sphaeridae.
Do rodziny skójkowatych (Unionidae) należy 6 gatunków, które wykazują pokrewieństwo z przedstawicielami rodziny perłoródkowatych jak perłoródka rzeczna (Margaritifera margaritifera). W rodzinie Dreissenidae występuje u nas gatunek racicznica zmienna (Dreissena polymorpha). Rodzina groszkówkowatych (Sphaeridae) obejmuje 3 rodzaje i 18 gatunków, duża część wchodzi do rodzaju Pisidium, trudnego do sklasyfikowania. Małże w Polsce liczą dwadzieścia kilka gatunków.
Małże są dwubocznie symetryczne, na zewnątrz okrywają je dwie fałdy płaszcza, które produkują muszlę, składającą się z dwóch części. Gatunki żyjące w wodach słodkich są o wiele mniejsze od morskich, które dochodzą do 1,5 m długości. Wśród słodkowodnych najwięksi są przedstawiciele skójkowatych, osiągające wymiary kilkunastu cm. Racicznica jest wielkości 4 cm, niewielkie groszkówkowate są rozmiarów mniejszych od 1 cm, najwięcej gatunków należy do Pisidium, które są paromilimetrowe. Dawniej na podstawie budowy muszli opierała się systematyka małży, także obecnie bierze się pod uwagę niektóre aspekty. W klasyfikacji ważną rolę pełni budowa zamka, elementu spajającego połówki muszli, które u gatunków słodkowodnych są zwykle symetryczne, część tylna i przednia są zróżnicowane. Strona grzbietowa niedaleko środka wyznacza szczyt muszli, będący najstarszym fragmentem, niekiedy z ornamentacją jak u skójek (Unio). Centralnie rozmieszczone są pierścienie przyrostów, za ich pośrednictwem można odczytać etapy przyrostu małża wskazujące na wiek.
Połówki muszli przylegają szczelnie, przy częściowo otwartej muszli wydostaje się noga i syfony, zlokalizowane w tylnej części ciała, będące tworami brzegu płaszcza. Syfony rozmieszczone są jeden nad drugim, górny syfon pełni rolę wypustowego, dolny wpustowego, woda przechodzi przez ciało zwierzęcia transportując tlen niezbędny do oddychania i pokarm oraz usuwając odchody. Noga jest dobrze wykształcona, rozwinięte jest umięśnienie, pełni funkcję narządu ruchu. U nielicznych gatunków osiadłych ulega częściowej redukcji (racicznica przytwierdzona za pomocą nici bisiorowych do podłoża). Gruczoł bisiorowy wydziela substancję bisiorową, w wyniku krzepnięcia powstają elastyczne nitki. W warunkach niesprzyjających małż uwstecznia nici bisiorowe i zmienia lokalizację. Noga usytuowana jest przy jamie płaszczowej, w niej znajdują się skrzela, głowa zanika, wzrok jest słabo rozwinięty, małże posługują się zmysłem dotyku, są wrażliwe na bodźce chemiczne.
Małże są organizmami rozdzielnopłciowymi albo obojnakami. Szczeżuje żyjące w wodach bieżących mogą być rozdzielnopłciowe, wykazują obojnactwo w wodach stojących. Jaja są uwalniane do wody za pomocą syfonu wypustowego, mogą się rozwijać w jamie płaszczowej lub na skrzelach. Liczba produkowanych jaj jest różna, u szczeżui liczy kilkanaście tysięcy w ciągu roku, u racicznicy powstaje 40 tysięcy jaj, najmniej jaj tworzy się u groszkówkowatych. U racicznicy występuje larwa w trakcie rozwoju, jest urzęsiona, swobodnie pływająca, typu weliger, podobna jest do larw mięczaków żyjących w morzach.
Po upływie 10 dni bytowania w planktonie larwa przemieszcza się i osadza na dnie zbiornika, na roślinach, kamieniach, podwodnych przedmiotach lub ginie. Larwy skójkowatych początkowo rozwijają się na skrzelach rodziców, po uformowaniu w glochidia wydostają się z jamy płaszczowej. Zbudowane są z dwuczęściowej, drobnej muszli, zatrzaskiwanej pojedynczym mięśniem, na brzegu znajdują się haczyki i długa wić. Poruszają się w wodzie i poszukują ryb takich jak karp, okoń, jaź, jazgarz, ukleja, czasem płoć, leszcz. Glochidia skójek przyczepiają się do skrzel ryb delikatnymi haczykami, glochidia szczeżuj bardziej rozwinięte umiejscawiają się na skórze lub płetwach, po czym obrastają ciałem ryby i rozwijają się w cysty. Po upływie kilku tygodni lub dwóch miesięcy powstaje młody małż. Jaja groszkówkowatych rozwijają się w jamie skrzelowej, skąd wychodzą w pełni wykształcone osobniki. Wiek małży określa się za pomocą pierścieni przyrostów, Unionidae żyją do kilkunastu lat, racicznica 6, Sphaeridae 2 lata.
Małże należą do największych filtratorów dennych wód śródlądowych. Pokarm stanowi zawiesina substancji w wodzie. Cząsteczki są pobierane wraz z wodą sposobem aktywnym do jamy płaszczowej. Tylko niewielkie cząsteczki przechodzą do jamy płaszczowej, na listkach skrzelowych następuje segregacja tych cząsteczek, różniących się wielkością i jakością (organiczne i mineralne). Cząstki znajdujące się poza przewodem pokarmowym uformowane w grudki (aglutynaty) podlegają wydaleniu. U racicznicy jako zwierzęcia osiadłego cząsteczki są odrzucane w odległości 11 cm. Aglutynaty w przeciwieństwie do właściwego pokarmu wędrującego do przewodu pokarmowego mają dużą masę. Ilość aglutynatów wobec odpowiedniego pokarmu zależy od temperatury wody (przy 22ºC na jedną cząsteczkę właściwego pokarmu przypada 11 cząstek aglutynatów), przy obniżeniu temperatury zmniejsza się ilość cząstek pokarmowych. W skład pokarmu wchodzi detrytus, fito-i zooplankton, ilość jest uwarunkowane wiekiem małża. Młode małże pobierają więcej detrytusu oraz glony takie jak okrzemki, pierwotkowce. U starszych przedstawicieli ilość detrytusu zmniejsza się, w przewodzie pokarmowym obecne są okrzemki, sinice, bruzdnice, zielenice. U najstarszych wiekowo małży spotykane są również organizmy zooplanktonowe (wrotki, larwy racicznicy).
Szybkość filtracji jest cechą typową zależną od gatunku i uwarunkowana jest budową anatomiczną, wiekiem małża, rozmiarami organizmu i ciężarem, jak również czynnikami środowiskowymi takimi jak temperatura, stopień natlenienia wody, prędkość przepływu, odczyn. Temperatura optymalna dla filtracji większości małży wynosi 20ºC. Szybkość filtracji obniża się kilka razy przy mniejszej temperaturze, przy kilku stopniach proces zatrzymuje się. Woda filtrowana jest w dużej ilości, racicznica o wielkości muszli 10 mm filtruje 20 cm3/h, o długości 30 mm-100cm3/h. Drobny małż z groszkówkowatych Sphaerium rivicola wielkości 19 mm filtruje 100 cm3 przez godzinę. Ilość wody przedostającej się przez ciało skójki lub szczeżui wynosi 0,5 dm3/h. Zależnie od zagęszczenia (racicznica żyjąca w skupieniu kilkunastu tysięcy osobników na 1 m2) zwiększa się ilość przefiltrowanej wody. Dużą rolę odgrywa wydalanie przez małże odchodów i aglutynatów, ich ilość jest wielka (w ciągu godziny na m2 przypada kilka cm3/h). Te drobne organizmy odgrywają dużą rolę w życiu jeziora, filtrują całą wodę zbiornika, zmieniają cechy osadów dennych.
Występowanie małży dotyczy różnych wód śródlądowych, takich jak stawy, rzeki, jeziora, środowiska występowania poszczególnych rodzin różnią się między sobą. Skójkowate można spotkać w rzekach i jeziorach, wyjątek stanowi Unio crassus gatunek rzeczny, występuje też w zbiornikach zaporowych. Anodonta cygnea zasiedla niewielkie, spokojne zbiorniki. Skójkowate występują w jeziorach w litoralu na głębokości do 6 m, najliczniejsze są na głębokości 0,5-1,5 metra. Unionidae skupione są po kilkanaście osobników na 1 m2 na dnie. Rzeki i zbiorniki zaporowe mogą być miejscem dużego zagęszczenia Unionidae w liczbie 300 małży na 1 m2 skupione w określonych miejscach, co wiąże się z funkcjami rozrodczymi dojrzałych osobników.
Racicznicę zmienną można spotkać w jeziorach, rzekach, zbiornikach zaporowych, w jeziorze występuje w pasach przy brzegach zbiornika, utworzonych z litoralu i górnego sublitoralu, w formie kolonii liczących od kilku do kilkudziesięciu osobników, przytwierdzonych do podłoża. Zależnie od wielkości litoralu, odpowiedniego nachylenia, ukształtowania dna, obszar zasiedlenia waha się w pewnych granicach. D. polymorpha pokrywa nieraz całą powierzchnię dna niewielkich zbiorników jak niewielkie przepływowe jeziora. Spotykane są na głębokości 6-8 metrów, niekiedy 55 m (Jezioro Bodeńskie w Szwajcarii).
Rozmieszczenie racicznicy w jeziorach zmienia się na przestrzeni roku. Jesienią następuje przemieszczanie się osobników z obszarów płytkich do głębokich, wiosną zajmują tereny górne i środkowy litoral. Ilość racicznic w zbiornikach podlega zmianom z kilkudziesięciu do kilku tysięcy przedstawicieli w 1 m2, zaobserwowano zagęszczenie kilkadziesiąt tysięcy na 1 m2. Większa liczebność jest w zbiornikach zaporowych i zalewach (100 tysięcy osobników na 1 m2, najmniejsze zagęszczenie jest w rzekach -od kilkunastu do kilkuset osobników w 1 m2). Niewielkie małże z rodziny Sphaeridae występują również poza strefą litoralu, w jeziorach mazurskich spotykane są na głębokości 20 m. W większej liczbie i bardziej zróżnicowane gatunkowo żyją w litoralu, czasem na roślinach. Denne Sphaeridae występują w liczbie kilkanaście osobników w 1 m2.
Małże tak jak ślimaki są pokarmem dla ryb (racicznica dla płoci), a także dla ptaków wodnych (skójkowate, racicznica) takich jak łyski i czernica, narybek odżywia się larwami racicznicy. Małże ze względu na liczne występowanie i filtrowanie wody mają wpływ na zmianę środowiska, w którym występują. Zwiększają przepływ i natlenienie wody, gromadzą cząsteczki zawiesiny i przekształcają w odpowiednie substraty pokarmowe. Niedaleko ławic małży skupia się wiele innych bezkręgowców. Małże są pokarmem nie tylko ryb ale również masowo odławiane dla drobiu i świń, na Litwie hoduje się małże do ferm ptactwa domowego. Skójkowate stanowiły surowiec na produkcję guzików, Unionidae są zwierzętami laboratoryjnymi, izoluje się serce do oznaczania serotoniny (neurohormonu). Nadmierny rozwój racicznicy ma również negatywne znaczenie, mogą blokować pracę urządzeń hydrotechnicznych, racicznica dociera do budowli i urządzeń technicznych, wodnych kanałów w hydroelektrowniach, zaburza ich funkcjonowanie, co wymaga czyszczenia.
Małże z rodziny Sphaeridae zbiera się aparaturą charakterystyczną dla zwierząt dennych. Unionidae i D. polymorpha zbierać trudniej ze względu na małą wielkość i kolonijny charakter występowania. Próbki jakościowe zbiera się czerpakiem przy brzegu, dalej położone dragą. Do próbek ilościowych wykorzystuje się ramki o różnych wymiarach usytuowanych na dnie.
